مهدی رحمتی

در اوایل هزاره سوم، توجهها به فرآیند دیگری از فرسایش خاک تحت عنوان پدیده هدر رفت خاک در اثر برداشت محصولات ریشهای (SLCH) جلب شد که علیرغم تاثیر قابل توجه آن در فرسوده شدن خاک نادیده گرفته شده است. مشابه با دیگر نقاط دنیا، تقریبا هیچ گزارشی از میزان هدر رفت خاک به فرم SLCH در ایران نیز وجود ندارد. لذا، تحقیق حاضر به منظور ارزیابی میزان SLCH در اثر برداشت چغندرقند در دشت‏های جنوبی استان آذربایجان‏غربی در شش مزرعه در شهرستان های میاندوآب و نقده انجام شد. در تمامی مزارع کشت به صورت ردیفی با فاصله بین ردیف 50 سانتی متر و فاصله روی ردیف 15-20سانتی متر در فصل بهار 1397 و برداشت محصول در پاییز همان انجام شد. پژوهش در قالب طرح آزمایشات آشیانه ای به منظور مقایسه اثرات برداشت مکانیزه و نیمه مکانیزه در میزان SLCH انجام شد. نتایج به دست آمده نشان داد که میزان هدر رفت خاک در برداشت نیمه مکانیزه تفاوت معنی‏داری با برداشت مکانیزه داشت به طوری که برداشت نیمه مکانیزه موجب هدر رفت خاک تا حدود 3 برابر برداشت مکانیزه شد (88/1 در مقابل 65/0 تن بر هکتار به ازای هر برداشت). در اثر برداشت نیمه مکانیزه چغندرقند، سالانه حدود 100 کیلوگرم کربن آلی از هر هکتار خاک مزارع خارج می شود که حدود سه برابر هدررفت کربن آلی در روش برداشت تمام مکانیزه (با میزان هدر رفت برابر با 30 کیلوگرم بر هکتار) می باشد. به ازای هر برداشت نیمه مکانیزه چغندرقند حدود 10 کیلوگرم ازت، 2 کیلوگرم پتاسیم، 20 گرم فسفر، 30 گرم آهن، 18 گرم منگنز، 10 گرم مس و 5 گرم روی از هر هکتار خاک به هدر می-رود که در حدود 3 تا 4 برابر میزان هدررفت آنها در برداشت مکانیزه است. اگرچه در نگاه اول ارقام فوق ناچیز به نظر می رسند ولی باید توجه داشت که فقط برای عناصر اصلی مورد بحث سالانه به ازای هر برداشت چغندرقند چیزی در حدود معادل 23 کیلوگرم کود اوره، 5 کیلوگرم سولفات پتاسیم و 100 گرم سوپرفسفات تریپل به هدر می رود که هزینه این هدر رفت ها باید در هزینه تولید لحاظ شود. همچنین باید توجه داشت که در خیلی از مزارع کشاورزی سالانه 30 گرم کود آهن مصرف نمی شود. از طرفی دیگر اگر از نظر اقتصادی نیز هدررفت های عناصر فوق قابل صرف نظر کردن باشد، سرنوشت این عناصر هدررفته بسیار قابل تامل می باشد. زیرا اکثر این عناصر غذایی در اثر شستشو در کارخانجات فراوری محصول یا در