امید مبارکی

پدیده بازار در ایران مانند هر موجود زنده ای، تداوم خود را در طی تاریخ، از ابتدای پیدایش جوامع انسانی در چند هزاره پیش از میلاد حفظ کرده است. در دوره ساسانیان براثر رواج بازرگانی داخلی و توسعه شهرها و شهرنشینی، چنین فضایی پا به عرصه وجود نهاد. در ابتدای این شکل گیری، بازار در بیرون دروازه های شارستان در محدوده ربض به صورت کاملاً ابتدایی تشکیل شده بود، ولی در گسترش های بعد در دوره ساسانی عنصر بازار به عنوان ستون فقرات شهر از دل شارستان شروع می شد و دامنه خود را به حاشیه ربض می گسترانید .این عنصر نقش اساسی در ساماندهی شهر اسلامی نیز ایفا می کرد. با ایجاد مسجد جامع تغییری مهم در ساختار بازار و تنظیم فضایی آن به وجود آمد. از این زمان به بعد بازار که از یکی از دروازه های اصلی شهر آغاز می شد، پس از اتصال به قلب نمادین شهر یعنی مسجد جامع و در ادامه به کاخ، تا دروازه مقابل کشیده می شد. با رشد بازار، شهر صاحب ستون فقرات و محور اصلی می شد و از طریق بازارچه ها کوچه های فرعی به خانه ها متصل می شد. میان این ساختار و در همجواری محور اصلی، فضاهای دیگر شهر همچون حمام ها، مدرسه ها، کاروانسراها، مسجدها، تکیه ها، سقاخانه ها، زورخانه ها، قهوه خانه ها و حجره های بازرگانان و... شکل می گرفت و بدین ترتیب در شهر سنتی گذشته کلیه فضاهای مذهبی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی شهر، یکپارچه و پیوسته می شد. این روند با حمله مغول در قرن هفتم هجری قمری تضعیف شد. ولی با استقراردولت صفوی به عنوان متمرکزترین دولت ایرانی دوره اسلامی دوباره به اوج خود رسید. اما در اواخر عهد قاجار، به تدریج با ورود فناوری مدرن، زمینه های دگرگونی فضایی و کالبدی بازارها نیز فراهم شد. تا آنکه از اوایل قرن حاضر با ورود اتومبیل به عرصه حیات شهری، خصوصیات کالبدی و فضایی شهرها و در نتیجه بازارها دچار دگرگونی شد. بافت شهرها به واسطه خیابان ها گسیخته گردید. فضاهای عمومی و دولتی جدید در کنار خیابان ها احداث شد. به تدریج بسیاری از فعالیت هایی که در گذشته در بازارها جریان داشتند به علت برخورداری از دسترسی، امکانات بهتر و ارزش اجتماعی روز افزون تر فضاهای جدید، به جدارهای کنار خیابان ها انتقال یافتند(تقوایی، 1392:). این پدیده در بسیاری از شهرهای خاورمیانه، پاکستان و شبه قاره هند کانون اصلی تجارت شهر که در آن به خرید و فروش و مبادله کالا می پر