در سیر تحولات تاریخ کلام و فرق ونحل با دو رویکرد متفاوت روبرو هستیم؛ عده ای بر مبنای حسبنا کتاب الله و با توجه به میزان فهم خود از قرآن برداشتهایی را به نام اعتقادات اسلامی ارائه داده اند و گروهی برمبنای حدیث ثقلین؛ یعنی کتاب خدا و مترجمین واقعی کتاب خدا، معارف دین و کلام اسلامی را عرضه نمودند. هر چند رویکرد اول بستر بوجود آمدن فرق و نحل در اسلام است اما اوج شکل گیری فرقه ها زمانی است که اعتقادات ومحتواهای غیر دینی در بین مسلمانان ورود پیدا کرد و زمینه ساز تشتت و تفرقه را در این دین الهی فراهم آوردند. خلفای عباسی بخصوص مأمون با ترجمه کتب فلسفی یونان و عرفان های هندی و ایرانی، فضایی را فراهم آوردند تا شاهد خلط معارف دینی با معارف فلسفی و عرفانی باشیم و فرقه ها و نحله های مختلف به نام اسلام هر چه بیشتر سر برآورند. در این مقاله سعی شده با تفکیک دو مقوله؛ یعنی چگونگی شکل گیری فرق و نحل و حقیقت اعتقادات اسلام، عوامل شکل گیری تفرقه در اسلام و استمرار آن از یک سو و تبیین کلام حقیقی اسلام از سویی دیگر مورد بررسی قرار گیرد.
